Quan niệm về tham nhũng trong đấu thầu mua sắm công

Trong cuốn sách “Kiên quyết, kiên trì đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, góp phần xây dựng Đảng và Nhà nước ta ngày càng trong sạch, vững mạnh” của Tổng Bí thư, Trưởng ban chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng, tiêu cực đã lý giải rất ngắn gọn và súc tích về tham nhũng như sau: "tham nhũng (tham ô, nhũng nhiễu) là hiện tượng xã hội tiêu cực, xấu xa mà thời nào, chế độ nào, quốc gia nào cũng có; đó là “khuyết tật bẩm sinh” của quyền lực. Các quốc gia tồn tại và phát triển vững mạnh đều quan tâm và tiến hành đấu tranh phòng, chống tham nhũng có hiệu quả."^[1]. Trong tham nhũng, yếu tố quyền lực là quyết định, phải có quyền lực thì mới có thể sử dụng nó để thu lợi, vậy bản chất của tham nhũng chính là sự “tha hóa” quyền lực để thực hiện lợi ích cá nhân hoặc của một nhóm người làm phương hại đến lợi ích của cá nhân khác, của tập thể và xã hội. Thực tiễn đã chứng minh, khi quyền lực càng cao, càng tuyệt đối thì sự “tha hóa” và “lợi ích nhóm” sẽ càng gia tăng, nếu không có chế tài kiểm soát quyền lực. Quyền lực chính trị và quyền lực nhà nước nhằm để điều hòa các lợi ích khác nhau, thậm chí đối nghịch nhau của các giai cấp, giai tầng trong xã hội và duy trì sự ổn định của một chế độ xã hội nhất định. Quyền lực đó bao giờ cũng được thực thi thông qua những con người cụ thể mà lợi ích được quy định bởi chức vụ, địa vị xã hội của họ. Những người được giao quyền lực luôn có xu hướng sử dụng quyền lực, địa vị xã hội để thực hiện một cách tối ưu lợi ích của xã hội nhằm duy trì sự ổn định và như vậy, đây không phải là hành vi tham nhũng. Tham nhũng chỉ xảy ra khi việc sử dụng quyền lực không hướng tới lợi ích chung của xã hội mà nhằm thực hiện lợi ích cá nhân của người này phương hại đến lợi ích cá nhân của người khác, phương hại đến lợi ích tập thể, lợi ích xã hội (nhưng nhiều khi lại được che đậy vì lợi ích chung cua xã hội). Tham nhũng, tiêu cực không chỉ xảy ra trong các hoạt động thuộc khu vực nhà nước, mà còn có sự giúp sức, hỗ trợ đắc lực của các đối tượng hoạt động ngoài khu vực nhà nước.

Các hình thức cụ thể của tham nhũng, tiêu cực:

Thứ nhất là Lợi dụng chức vụ, quyền hạn cố ý làm trái để chiếm dụng tài sản nhà nước, tài sản công dân, che chắn, tiếp tay cho người khác vì động cơ vụ lợi: Đây là hành vi tham nhũng xảy ra nhiều nhất, phổ biến nhất. Kẻ tham nhũng dùng nhiều thủ đoạn khác nhau để tham ô, chiếm đoạt tài sản của Nhà nước, tập thể và cá nhân, nhận hối lộ và dùng tiền, tài sản có giá trị để hối lộ. Những hành vi hối lộ thường rất khó phát hiện hoặc chỉ phát hiện và xử lý được một phần. Rất nhiều kẻ phạm tội đưa và nhận hối lộ đã thoát tội do các cơ quan có trách nhiệm, cơ quan pháp luật đến nay vẫn thiếu biện pháp hữu hiệu để ngăn chặn và phát hiện do không tìm ra được chứng cứ, thiếu sự hợp tác của cả người đưa và nhận hối lộ vì pháp luật trừng trị đồng thời cả người đưa và người nhận hối lộ; mặt khác, việc đưa và nhận thường là rất bí mật, không có người thứ ba chứng kiến. Có thể thẳng thắn nhận định rằng rất nhiều vụ đưa và nhận hối lộ bị đưa ra ánh sáng là do đối tượng mâu thuẫn nội bộ, ăn chia không đều nên đã tự tố cáo, tự làm lộ.

Thứ hai là Lợi dụng sự sơ hở của luật pháp, chính sách, cơ chế để vụ lợi: Trong quá trình hoàn thiện hệ thống pháp luật, cơ chế chính sách của Nhà nước ta còn một số vấn đề chồng chéo, mâu thuẫn và dễ bị lợi dụng. Một số người có chức, có quyền đã lợi dụng mọi kẽ hở của cơ chế, chính sách để làm trái, cốt sao thu nhiều lợi cho mình hoặc cho một nhóm có cùng chung mục đích vụ lợi, không cần biết đến hậu quả theo kiểu “sống chết mặc bay, tiền thầy bỏ túi”.Lợi dụng sự yếu kém và buông lỏng trong quản lý để hoạt động vì vụ lợi.

Thứ ba là lợi dụng sự yếu kém và buông lỏng trong quản lý để hoạt động vì vụ lợi: Sự yếu kém, buông lỏng quản lý nhà nước và cơ quan quản lý các cấp đã tạo cơ hội cho tham nhũng, tiêu cực phát triển. Những vụ tham nhũng, tiêu cực lớn lên tất cả các lĩnh vực kinh tế - xã hội, đặc biệt trong các lĩnh vực xây dựng cơ bản, quản lý và sử dụng đất đai, chi tiêu ngân sách, tài chính công, trong công tác đấu thầu, mua sắm tài sản của Nhà nước chính là điển hình của việc lợi dụng sự yếu kém và buông lỏng lãnh đạo quản lý, thiếu kiểm tra, giám sát, kiểm soát của các cơ quan quản lý để thực hiện hành vi tham nhũng với giá trị thiệt hại rất lớn và nghiêm trọng. Loại tham nhũng này thường mang tính chất tập thể, có sự cấu kết chặt chẽ của cả cấp trên và cấp dưới, cả trong Nhà nước với nước ngoài và ngoài xã hội (cả doanh nghiệp nhà nước với doanh nghiệp tư nhân) để tham nhũng, có nhiều trường hợp thông qua thân nhân như: vợ, chồng, con cái, anh em để tác động nhằm mục đích vụ lợi.

Thứ 4 là lợi dụng chức trách nhiệm vụ được giao trong việc tham mưu cho cấp có thẩm quyền ban hành những văn bản, hồ sơ kỹ thuật, quy định tiêu chuẩn cho các gói thầu  có lợi cho bản thân, gia đình hoặc một nhóm người có chung động cơ, mục đích vụ lợi, gây thiệt hại cho Nhà nước, tổ chức và cá nhân. Đây là tham nhũng cơ chế. Loại tham nhũng này rất tinh vi, xảo quyệt, rất khó phát hiện và rất khó xử lý.

Biểu hiện của tham nhũng trong hoạt động đấu thầu mua sắm công tại Việt Nam

Mục đích cơ bản của hoạt động mua sắm công là việc cơ quan công quyền có được hàng hóa và dịch vụ ở mức giá thấp nhất hoặc đạt được giá trị đồng tiền ở mức tốt nhất có thể. Việc đảm bảo thị trường mua sắm công hoạt động hiệu quả đòi hỏi các nhà hoạch định chính sách phải giải quyết hai thách thức riêng biệt nhưng có liên quan đến nhau: thúc đẩy cạnh tranh hiệu quả giữa các nhà cung cấp và đảm bảo tính toàn vẹn trong quy trình mua sắm. Quy mô của các cuộc đấu thầu công khai chính là nhằm mục đích tạo ra sự cạnh tranh mạnh mẽ. Tuy nhiên, một mặt, các doanh nghiệp có thể sẽ tìm cách thoát khỏi áp lực cạnh tranh thông qua sự cấu kết (thông thầu) và hối lộ; mặt khác, mua sắm công cũng thường liên quan đến các dự án lớn với giá trị cao và nhiều rào cản gia nhập, là cơ hội hấp dẫn cho cả tham nhũng và thông thầu. Kết quả, tính hiệu quả của hoạt động mua sắm công có thể bị bóp méo bởi các vấn đề thông thầu - tham nhũng. Trong trường hợp tham nhũng xảy ra thông qua hợp đồng mua sắm công, sự thông đồng giữa các nhà thầu dưới hình thức “quân xanh, quân đỏ”, bồi thường hoặc cấp các hợp đồng phụ … thường được sử dụng để đảm bảo rằng các nhà thầu thua cuộc không để lộ hành vi bất hợp pháp cho cơ quan công quyền. 

Đặc lợi kinh tế thu được từ sự thông đồng, đến lượt mình, trở thành một “dây bấc” dẫn dắt đến tham nhũng khi sự thông đồng này được chính chủ thể có thẩm quyền tạo điều kiện thuận lợi thông qua việc cung cấp cho các nhà thầu thông tin cần thiết. Bên cạnh những hành vi nêu trên, các quan chức mua sắm công khi tham nhũng còn có thể thao túng luật và quy định để bỏ qua đấu thầu cạnh tranh, bỏ qua các cơ chế giám sát bổ sung. Có một số cách thức mà các quan chức mua sắm công tham nhũng thường sử dụng để hạn chế cạnh tranh, bao gồm: (i) đặt ra các quy định của hợp đồng được thiết kế theo cách có lợi cho một doanh nghiệp (đưa hối lộ) cụ thể; (2) chia nhỏ hợp đồng có giá trị cao thành một số hợp đồng nhỏ hơn, để giá trị của hợp đồng này giảm xuống dưới ngưỡng giá trị yêu cầu hợp đồng phải được mở đấu thầu để cạnh tranh; và (iii) gộp nhiều hợp đồng khác nhau lại với nhau để tạo ra một gói thầu phức tạp đến mức chỉ một doanh nghiệp (đưa hối lộ) cụ thể mới có thể thực hiện và do đó có thể được sử dụng để tránh các thủ tục đấu thầu thực sự cạnh tranh.

Mới đây, Tạp chí điện tử Hòa Nhập cũng nhận được phản ánh về gói thầu do Sở Y tế tỉnh Hà Giang làm chủ đầu tư có nhiều điểm bất thường như: giá cao bất thường so với thị trường. Đây là một ví dụ về sự bất cập thực tế trong đấu thầu mua sắm công:

Tại gói thầu “Cung cấp, lắp đặt thiết bị y tế” có mã thông báo mời thầu 20201172959 có giá gói thầu là 4.840.000.000 VND, Công ty cổ phần tư vấn và đầu tư Bông Sen Vàng tham gia đấu thầu và trúng thầu với giá 4.784.000.000 VND.

Theo phản ánh với giá trúng thầu như vậy tỷ lệ tiết kiệm khá thấp, ngoài ra giá các loại hàng hóa lại cao bất thường so với giá thị trường. Cụ thể gói thầu có mặt hàng Máy thận nhân tạo nhà thầu chào thầu với Model “Dialog+ (710200I) Hãng sản xuất: B.Braun” với giá là 506.000.000 VND với số lượng là 3 thiết bị, trong gói thầu Mua sắm máy thận nhân tạo và máy rửa màng lọc cho Bệnh viện huyện Bình Chánh do Bệnh viện huyện Bình Chánh làm chủ đầu tư có giá là 350.000.000 VND, chênh lệch tới 156.000.000 VND, thậm chí trong gói thầu “Gói thầu số 02: Máy thận nhân tạo” do bệnh viện Thanh Nhàn làm chủ đầu tư thiết bị này chỉ có giá 345.800.000 VND.

Với mặt hàng “Máy thở (Dùng cho người lớn, trẻ em, sơ sinh)” nhà thầu chào sản phẩm “Model máy chính: 840 Ventilator System/Hãng sản xuất máy chính: Covidien/ Medtronic” với giá 685.000.000 VND, tuy nhiên trong gói thầu “Gói thầu số 3: Mua sắm thiết bị hồi sức cấp cứu, hỗ trợ sinh sản” do Bệnh viện Sản Nhi tỉnh Quảng Ninh làm chủ đầu tư  thì sản phẩm này cũng chỉ có giá 593.500.000 VND, chênh lệch tới 91.500.000 VND.

So sánh 2 trong tổng số 4 mặt hàng của gói thầu tổng tiền chênh lên hơn 870 triệu đồng, gần 18% tổng giá trị gói thầu:

Nguồn: Thống kê theo phản ánh từ bạn đọc

Hay tại gói thầu Mua thiết bị y tế chuyên dùng phục vụ công tác chuyên môn của Trung tâm y tế huyện Vụ Bản, mã thông báo mời thầu 20211110255, có giá gói thầu là 1.551.000.000 VND, liên doanh nhà thầu Liên danh nhà thầu Vinamedi-Bachtoan (Công ty TNHH Vinamedi Việt Nam, công ty cổ phần Bách Toàn) tham gia đấu thầu và trúng thầu với giá 1.500.000.000 VND.

Theo phản ánh với giá trúng thầu như vậy tỷ lệ tiết kiệm khá thấp, ngoài ra giá các loại hàng hóa lại cao bất thường so với giá thị trường. Cụ thể gói thầu có mặt hàng Máy thận nhân tạo nhà thầu chào thầu với Model “710200I Hãng sản xuất: B.Braun” với giá là 428.000.000 VND với số lượng là 3 thiết bị, trong gói thầu Mua sắm máy thận nhân tạo và máy rửa màng lọc cho Bệnh viện huyện Bình Chánh do Bệnh viện huyện Bình Chánh làm chủ đầu tư có giá là 350.000.000 VND, chênh lệch tới 78.000.000 VND, thậm chí trong gói thầu “Gói thầu số 02: Máy thận nhân tạo” do bệnh viện Thanh Nhàn làm chủ đầu tư thiết bị này chỉ có giá 345.800.000 VND. Với số lượng là 3 thiết bị, tổng chênh lệch là 246.600.000 VND.

Với mặt hàng “Máy theo dõi bệnh nhân” nhà thầu chào sản phẩm “Model: SVM-7603 Hãng sản xuất: Nihonkohden” với giá 108.000.000 VND, tuy nhiên trong gói thầu “Gói 2: Cung cấp trang thiết bị hỗ trợ điều trị” do Bệnh viện Hữu Nghị làm chủ đầu tư  thì sản phẩm này cũng chỉ có giá 94.000.000 VND, chênh lệch tới 14.000.000 VND. Với 2 thiết bị trong gói thầu thì tổng chênh lệch của sản phẩm này lên tới 28.000.000 VND.

So sánh 2 mặt hàng của gói thầu tổng tiền chênh lên gần 275 triệu đồng, gần 18% tổng giá trị gói thầu . Được biết Công ty TNHH Vinamedi Việt Nam là một nhà thầu khá quen thuộc với các gói thầu Mua thiết bị y tế chuyên dùng phục vụ công tác chuyên môn của Trung tâm y tế huyện Vụ Bản hàng năm. Liên tục từ năm 2019, công ty đã trúng liên tục 4 gói thầu với tổng giá trị lên tới gần 6.5 tỷ đồng.

Ngoài ra một vấn đề được phản ánh là việc xây dựng Hồ sơ mời thầu (HSMT), đánh giá Hồ sơ dự thầu (HSDT) của một số gói thầu chưa đảm bảo tính cạnh tranh, công bằng, trong đấu thầu. Việc xây dựng HSMT: Tờ trình của Tổ chuyên gia chưa đúng mẫu quy định tại Thông tư số 05/2015/TT-BKHĐT ngày 16/6/2015 của Bộ Kế hoạch và Đầu tư; HSMT nêu yêu cầu kỹ thuật của hàng hóa dự thầu quá chi tiết, chưa đảm bảo tính cạnh tranh quy định tại khoản 6, Điều 89 Luật Đầu thầu; khoản 2, Điều 12 Nghị định số 63/2014/NĐ-CP ngày 26/6/2014. 

Vai trò của báo chí trong phòng, chống tham nhũng trong đấu thầu

Phát huy mạnh mẽ vai trò, trách nhiệm của các cơ quan và đại biểu dân cử, Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị - xã hội, nhân dân và báo chí, doanh nghiệp, doanh nhân trong phòng, chống tham nhũng, tiêu cực. Báo chí và các phương tiện thông tin đại chúng phải cổ vũ, động viên sự vào cuộc quyết liệt của cả hệ thống chính trị, huy động sức mạnh của toàn dân trong cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, “làm cho quần chúng khinh ghét tệ tham ô, lãng phí, quan liêu; biến hàng ức, hàng triệu con mắt, lỗ tai cảnh giác của quần chúng thành những ngọn đèn pha soi sáng khắp mọi nơi, không để cho tệ tham ô, lãng phí, quan liêu còn chỗ ẩn nấp”^[2] như Bác Hồ đã dạy.

Chính vì vậy báo chí là một trong những công cụ đắc lực và hiệu quả trong việc ngăn ngừa và vạch trần tệ tham nhũng^[3].Vai trò của báo chí trong đấu tranh phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, lãng phí được cụ thể hóa bằng nhiều nghị quyết, văn kiện của Đảng, các văn bản quy phạm pháp luật... Cụ thể, Điều 75, Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2018 đã quy định trách nhiệm của các cơ quan báo chí và đội ngũ nhà báo trong phòng, chống tham nhũng. Bên cạnh đó, Ðiều 13 Luật Phòng, chống tham nhũng còn quy định cụ thể về việc họp báo, phát ngôn và cung cấp thông tin cho báo chí về công tác phòng, chống tham nhũng và xử lý vụ việc, vụ án tham nhũng theo quy định của pháp luật về báo chí. Ðiều 14 Luật Phòng, chống tham nhũng cũng quy định về quyền cung cấp thông tin về tổ chức và hoạt động của cơ quan, tổ chức, đơn vị đó cho cơ quan báo chí. Các cơ quan thông tấn, báo chí đã tích cực đồng hành cùng Đảng, Nhà nước và các cơ quan chức năng trong phòng, chống tham nhũng; vừa tuyên truyền, vừa tích cực đấu tranh phản bác những luận điệu xuyên tạc của các thế lực thù địch về công tác phòng, chống tham nhũng của Đảng, Nhà nước ta^[4].